როგორ შეეძლო აერიდებინა მთავრობას ფასების ზრდა?
იმ ფონზე, როცა აქციზის განაკვეთის ზრდამ რამდენიმე დასახელების პროდუქტი, მათ შორის საწვავი მკვეთრად გააძვირა, პარლამენტარ გია ჟორჟოლიანის ინიციატივამ, რეფერენდუმის გარეშე გადასახადის განაკვეთის გაზრდის ან ახალი გადასახადის შემოღების შესახებ, საკმაოდ მძაფრი რეაქცია გამოიწვია საზოგადოების და საექსპერტო წრეების ნაწილში.
მთელ ამ ვითარებას კიდევ უფრო მეტი გაურკვევლობა მთავრობის განცხადებამ შემატა, რომ გადასახადებთან დაკავშირებით კონსტიტუციაში რამე სახის ცვლილება არ იგეგმება. რატომ დასჭირდა მმართველ გუნდს ამ ინიციატივის გაჟღერება და რეალურად რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს ხალხის ნების გარეშე ხელისუფლებისთვის გადასახადების დაწესების უფლების გადაცემას? - სწორედ ამ შეკითხვებით მივმართეთ ექსპერტს.
სოსო არჩვაძე, ექსპერტი ეკონომიკის საკითხებში: "ამ პრომლემაში აისახა ის წინააღმდეგობები და პრობლემები, რაც ჩვენი ეკონომიკის, მისი განვითარების დონის, მასზე მოქმედი შიდა თუ გარე ფაქტორების გავლენა ჰქვია. ყველა ეკონომიკურ და ფინანსურ სახელმძღვანელოში არის ასეთი ხატოვანი გამოთქმა, რომელსაც მიაწერენ ბენჟამენ ფრანკლინს, რომ ორი რამ არის გარდაუვალი ამ ქვეყნად: სიკვდილი და გადასახადები. მაგრამ არსად არავის არ უთქვამს, რომ გადასახადები არის უცვლელი. როდესაც ინგლისი კონტინენტალურ ომებს აწარმოებდა ნაპოლეონის წინააღმდეგ, მაშინ პირველად შემოიღო მან საშემოსავლო გადასახადი. მაშინ ითქვა, რომ როგორც კი ჩვენ ნაპოლეონს დავამარცხებთ, საშემოსავლო გადასახადი საერთოდ გაუქმდებაო. რამდენადაც ჩვენ ვიცით ნაპოლეონი დიდი ხანია დამარცხებულია და განისვენებს ინვალიდების სახლში, მაგრამ საშემოსავლო გადასახადზე არა თუ ბრიტანეთს, არამედ არცერთ სხვა ქვეყანას უარი არ უთქვამს - იცვლება მხოლოდ განაკვეთები. მკითხველმაც უნდა იცოდეს, რომ გადასახდი არის არა მარტო ეკონომიკური და იურიდიული, არამედ ისტორიული კატეგორია და შესაბამისად აქვს თავისი წარმოშობის, განვითარებისა და დასრულების პერიოდი. რაღაც პერიოდის განმავლობაში ის აქტუალურია, მუშაობს, ამართლებს დატვირთვას და შემდეგ რაღაც მიზეზთა გამო იცვლის ან ფორმას, ან შინაარსს, ან განაკვეთს.
ამხელა შესავალი იმიტომ გავაკეთე, რომ გია ჟორჟოლიანის ინიციატივაში საუბარია ეკონომიკური თავისუფლების აქტზე. ეს მისი მეტსახელია, თორემ სინამდვილეში მას ჰქვია საქართველოს ორგანული კანონი ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ. ის მიღებულია წინა ხელისფულების მიერ 2011 წლის 1 ივლისს და მაშინდელი პრეზიდენტის ხელმოწერით ძალაში უნდა შესულიყო და შევიდა კიდეც 2013 წლის 31 დეკემბერს. იქ არის ძალზედ საინტერესო დებულებები. ლაპარაკია გადასახადების გაზრდაზე და ეს საკითხი შეიძლება დაისვას რეფერენდუმის გზით, თუ მოსახლეობა მხარს დაუჭერს. ეს არის წმინდა წყლის პოპულისტური ნათქვამი. მე არ მინდა პოლიტიკურ დებატებში შევიდე, მაგრამ უნებურად ჩვენ ვუახლოვდებით ერთ გარემოებას. 2011 წელი, ზაფხული... ეს ის პერიოდია, როცა სულ მალე, რამდენიმე კვირაში გამჟღავნდება ციხის კადრები. ამ დროს კი მთავრობა ზრუნავს იმაზე, რომ გადასახადების ზრდა და დაწესება მხოლოდ მოსახლეობის ნებით იყოს შესაძლებელი. ეს იყო წმინდა პოპულისტური გადაწყვეტილება, რადგან ძნელად წარმოუდგენია ალბათ ვინმეს, რომ ხალხმა რეფერენდუმზე გადასახდების გაზრდას ან ახალი გადასახადის შემოღებას დაუჭიროს მხარი. გადასახადის შემოღება არ უნდა იყოს ავტომატურ რეჟიმში სიახლე. თითქოს, დღეს ჩვენ რომ ამოვიღოთ კანონიდან რეფერენდუმის საკითხი, ხვალვე გაზრდის უსაშველოდ გადასახადებს მთავრობა. მაგრამ ვფიქრობ, რომ ხელისფლებას უნდა ჰქონდეს იმის უფლება, ნდობის მანდატი, მიიღოს გადაწყვეტილება ქვეყნის საჭიროებიდან გამომდინარე.
- თავისუფალი მანევრის შესაძლებლობა რომ ჰქონოდა, გაზრდიდა თუ არა ხელისუფლება აქციზის განაკვეთებს, მათ შორის საწვავზე?
- შემოსავლების მიხედვით, ერთ სულზე აქციზების სიდიდე რომ ავიღოთ, საქართველოში ეს მაჩვენებელი 15-ჯერ უფრო მაღალია ამერიკასთან შედარებით. ეს კი არანორმალური მოვლენაა. მთავრობას აკისრია ვალდებულება საკანონმდებლო საქმიანობით შექმნას თამაშის წესები და გარემო, სადაც ადამიანებს გაუჩნდებათ სტიმული, რომ მეტი დოვლათი შექმნან. შემდეგ ამ მეტი დოვლათიდან სახელმწიფოსაც აქვს შესაძლებლობა მეტი გადაანაწილოს. დღეს საქართველოში საგადასახადო ტვირთი არის შედარებით დაბალი, დახლოებით 24%-ზე ოდნავ მეტი, მაშინ როცა ევროკავშირში ეს მაჩვენებელი დაახლოებით 40%, ხოლო საფრანგეთში ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი - 48%-ია. ჩვენს მეზობელ თურქეთში საგადასახადო ტვირთი 37%-ია, რუსეთში თითქმის 40%-ს უახლოვდება. მთავარია რამდენად ადეკვატურად ახდენს ხარჯების განაწილებას ხელისუფლება და ჩვენ უნდა გავაძლიეროთ კონტროლი ხარჯების მართლზომიერებაზე: ხომ არ აქვს ადგილი არამართლზომიერ ბიუროკრატიულ ხარჯებს, რამდენად მიზანშეწონილია ამა თუ იმ მიზნით სახსრების ბიუჯეტიდან გამოყოფა და ა.შ. ხოლო ის, რომ სახელმწიფოს არ ჰქონდეს იმის უფლება, რომ თვითონ იმოქმედოს თავისი ინსტიტუციური, ეგზისტენციალური უფლებების რეზალიზაციისთვის, ეს არასწორად მიმაჩნია.დღეს კი რა მდგომარეობა გვაქვს - ფულად-საკრედიტო პოლიტიკაზე პასუხს აგებს ეროვნული ბანკი, ხოლო აღმასრულებელ ხელისფლებას, მთავრობას პირადაპირ ზემოქმედების ბერკეტი არ გააჩნია. მთავრობა ფისკალურ პოლიტიკაზე ვერ ახდენს გავლენას, რადგან ხელფეხშეკრულია ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ კანონით. მერე ვითხოვთ, რატომ არ არის მთავრობა ეფექტური. ფაქტობრივად, მას სამართლებრივად წართმეული აქვს ის მკვეთრი ბერკეტები, რომლითაც მას შეუძლია აქტიური ზემოქმედება მოახდინოს ეკონომიკურ გარემოზე. ეს იგივეა, თქვენ ჩაჯდეთ მანქანაში, მძღოლს მისცეთ უფლება მხოლოდ წინ და მარჯვნივ იაროს. არა და სიტუციის მიხედვით შეიძლება მძღოლს დასჭირდეს მარცხნივ მანევრირება, თუ ამას აუკრძალავთ წამოიდგინეთ რა სავალალო შედეგებამდე შეიძლება მივიდეთ. მე არ ვიცი კონკრეტულად რა ფაქტორებმა უბიძგა პარლამეტარ გია ჟორჟოლიანს ამ ინიციატივისკენ, მაგრამ ეს პრობლემა ნამდვილად არსებობს.
- ანუ, თქვენ ამბობთ, რომ თუ ხელისუფლებას ექნებოდა შესაძლებლობა სხვა გადასახადის განაკვეთი გაეზარდა, აქციზს არ გაზრდიდა?
- აქციზის გადამხდელი არის ფიზიკური პირი. მთავრობას რომ ქონოდა შესაძლებლობა, რომ ამის ნაცვლად სხვა გადასახადებზე ემოქმედა, დღგ იქნებოდა თუ სხვა, მაშინ ეს გადასახადები გადანაწილდებოდა ფიზიკურ და იურიდიულ პირებზე. ჩვენ ფაქტობრივად 600-700 მილიონი ლარის დამატებითი სახსრების მობილიზაცია, რომელიც აქციზების განაკვეთის გაზრდით უნდა მიიღოს სახელმწიფო ბიუჯეტმა მიმდინარე წელს, მთლიანად დავაკისრეთ ფიზიკურ პირებს. მთავრობას რომ ჰქონოდა შესაძლებლობა სხვა გადასახადები გაეზარდა, ეს ტვირთი ფიზიკურ პირებზე გაცილებით ნაკლები იქნებოდა და ნაკლებად აისახებოდა ინფლაციაში, ფასების ზრდაში... შესაბამისად, გვექნებოდა საშუალება, რომ იურიდიულ პირებსაც, ბიზნესსაც თავისი წვლილი შეეტანა ფისკალური ეფექტის თვალსაზრისით. ახლა ბიზნესმა მთლიანად გადააკისრა თავისი ტვირთი მოსახლეობას, მათ შორის მოწყვლად სოციალურ კატეგორიებს".ემა ტუხიაშვილი